उत्तर प्रदेशचे माजी मुख्यमंत्री आणि समाजवादी पक्षाचे संस्थापक माजी संरक्षण मंत्री मुलायम सिंह यादव यांचा जीवन प्रवास..

उत्तर प्रदेशचे माजी मुख्यमंत्री आणि समाजवादी पक्षाचे संस्थापक माजी संरक्षण मंत्री मुलायम सिंह यादव जीवन प्रवास..

उत्तर प्रदेशचे माजी मुख्यमंत्री आणि समाजवादी पक्षाचे संस्थापक मुलायम सिंह यादव यांचे सोमवार, १० ऑक्टोबर रोजी गुरुग्राममध्ये निधन झाले. त्यांना 2 ऑक्टोबरपासून गुरुग्राममधील मेदांता रुग्णालयात दाखल करण्यात आले होते आणि गेल्या अनेक दिवसांपासून त्यांची प्रकृती चिंताजनक होती. रविवारी 9 ऑक्टोबर रोजी रुग्णालयाने मुलायम सिंह यादव यांना जीवनरक्षक औषधे दिली जात असल्याची माहिती दिली होती. तथापि, मुलायमसिंह यादव आता आपल्या सर्वांमध्ये नसतील, परंतु राजकारणातील खेडाळू म्हणून ते कायम स्मरणात राहतील, ज्यांनी अनेक सरकारे स्थापन केली आणि बिघडवले. कधी खुल्या मनाने लोकांना दत्तक घेतले तर कधी प्रियजनांना मध्येच सोडले.

मुलायम सिंह यादव यांनी पहिल्यांदा जसवंतनगर विधानसभा मतदारसंघातून 1967 मध्ये सोशलिस्ट पार्टीच्या तिकिटावर निवडणूक लढवली होती. त्यावेळी त्यांचे वय अवघे २८ वर्षे होते. आणि राज्याच्या इतिहासातील सर्वात तरुण आमदार ठरले. चौधरी चरणसिंग हे मुलायमसिंग यांना आपला राजकीय वारस मानत होते आणि म्हणूनच 5 डिसेंबर 1989 रोजी लखनौच्या केडी सिंग बाबू स्टेडियममध्ये त्यांनी मुख्यमंत्रीपदाची शपथ घेतली मुख्यमंत्री होण्याचे जुने स्वप्न पूर्ण झाले आहे.

मुलायम सिंह यांनी 4 ऑक्टोबर 1992 रोजी समाजवादी पक्षाची स्थापना केली. भारतीय जनता पक्षाचा वाढता आलेख आपण एकटे थांबवू शकणार नाहीत, असे त्यांना वाटले, म्हणून त्यांनी कांशीराम यांच्या बहुजन समाज पक्षासोबत निवडणूक युती केली. 1993 च्या उत्तर प्रदेश विधानसभा निवडणुकीत त्यांच्या पक्षाला 260 पैकी 109 जागा मिळाल्या आणि बहुजन समाज पक्षाला 163 पैकी 67 जागा मिळाल्या. भारतीय जनता पक्षाला 177 जागांवर समाधान मानावे लागले आणि मुलायम सिंह यांनी काँग्रेस आणि बसपाच्या पाठिंब्याने राज्यात दुसऱ्यांदा मुख्यमंत्रीपदाची शपथ घेतली.

मुलायम सिंह यांचा सक्रिय राजकीय प्रवास

मुलायम सिंह यांच्या सक्रिय राजकीय प्रवासाबद्दल बोलायचे झाले तर, 1996 मध्ये त्यांनी पहिल्यांदा मैनपुरीतून लोकसभा निवडणूक लढवली होती. 1996 ते 1998 पर्यंत ते संयुक्त आघाडी सरकारमध्ये संरक्षण मंत्री होते.
त्यानंतर मुलायमसिंह यादव यांनी संभल आणि कन्नौजमधून लोकसभा निवडणूकही जिंकली. 2003 मध्ये पुन्हा एकदा मुलायमसिंह यादव उत्तर प्रदेशचे मुख्यमंत्री झाले.
दरम्यान, 2004 मध्ये त्यांनी लोकसभा निवडणुकीतही विजय मिळवला, मात्र नंतर राजीनामा दिला. 2009 मध्ये त्यांनी मैनपुरीतून लोकसभा निवडणूक लढवली आणि जिंकली. 2014 मध्ये मुलायम सिंह यादव यांनी आझमगढ आणि मैनपुरी या दोन्ही ठिकाणी लोकसभा निवडणूक लढवली आणि जिंकली. नंतर त्यांनी मैनपुरी सीट सोडली. गेल्या 2019 मध्ये त्यांनी पुन्हा एकदा मैनपुरीतून लोकसभा निवडणूक लढवली आणि विजय मिळवला.

मुलायम सिंह यांना भारतीय राजकारणात कधीही विश्वासार्ह सहकारी मानले गेले नाही. 2003 मध्ये मुलायम सिंह यादव यांनी तिसऱ्यांदा उत्तर प्रदेशची कमान हाती घेतली, त्याच दरम्यान अमरसिंह यांच्याशी त्यांची घट्ट मैत्री झाली. मुलायम यांनी अमरसिंग यांना राज्यसभेचे तिकीट दिले आणि नंतर त्यांना पक्षाचे राष्ट्रीय सरचिटणीस बनवले. त्यामुळे पक्षाचे बडे नेते बेनीप्रसाद वर्मा यांनी त्यांच्यापासून दुरावले. मुलायम आयुष्यभर चंद्रशेखर यांना आपला नेता म्हणत राहिले, पण 1989 मध्ये जेव्हा पंतप्रधान निवडण्याचा प्रसंग आला तेव्हा त्यांनी विश्वनाथ प्रताप सिंह यांना पाठिंबा दिला. काही दिवसांनी व्हीपी सिंग यांच्यापासून भ्रमनिरास झाल्यानंतर ते पुन्हा चंद्रशेखर यांच्यासोबत आले.

1998 मध्ये अटलबिहारी वाजपेयी यांचे सरकार पडल्यानंतर मुलायम सिंह यांनी काँग्रेसला आपण पाठिंबा देणार असल्याचे सांगितले. त्यांच्या आश्वासनानंतरच सोनिया गांधी यांना 272 लोकांचा पाठिंबा असल्याचे सांगितले होते. पण नंतर त्यांनी माघार घेतली
2008 साली अणुकराराच्या मुद्द्यावरून डाव्यांनी सरकारचा पाठिंबा काढून घेतला तेव्हाही मुलायम यांनी त्यांना पाठिंबा न देता सरकारला पाठिंबा देण्याचा निर्णय घेतला, त्यामुळे मनमोहन सिंग यांचे सरकार वाचले. 2019 च्या सार्वत्रिक निवडणुकीतही त्यांनी अनेक राजकीय विश्लेषकांना आश्चर्यचकित केले होते जेव्हा त्यांनी सांगितले की नरेंद्र मोदी पुन्हा एकदा पंतप्रधान व्हावेत.

2012 ची विधानसभा जिंकल्यानंतर त्यांनी मुलगा अखिलेश यादव यांना आपला उत्तराधिकारी बनवले. पण मुलायम यांनी ‘रिमोट कंट्रोल’ने सरकार चालवल्याच्या आरोपांमुळे अखिलेश 2017 च्या विधानसभा निवडणुकीत पराभूत झाले. निवडणुकीच्या काही दिवस आधी अखिलेश यांनी त्यांना पक्षाध्यक्षपदावरून हटवले. मुलायम यांनी निवडणूक प्रचारात भाग घेतला नाही आणि पराभवाचे खापर मुलावर फोडले, “अखिलेश यांनी माझा अपमान केला आहे. मुलगा वडिलांशी एकनिष्ठ नसेल तर तो कोणाचाही होऊ शकत नाही.”

मुलायम यांच्या इच्छेविरुद्ध अखिलेश यांनी मायावतींसोबत 2019 ची लोकसभा निवडणूक लढवल्याचे सांगितले जाते. मात्र, या युतीला पराभवाला सामोरे जावे लागले आणि काही दिवसांतच ही युतीही तुटली.

राजकारणात जवळपास साडेपाच दशके मागास, गरीब, शेतकरी आणि अल्पसंख्याकांच्या हितासाठी लढा देणारे नेते मुलायम सिंह यांचे त्यांच्या कट्टर राजकीय विरोधकांशीही चांगले आणि सौहार्दपूर्ण संबंध होते, राजकारणातील एक अद्वितीय नेता म्हणून ओळखले जाते. देशाच्या राजकारणात निर्माण झालेली रिक्त जागा भरणे अशक्य आहे. चौधरी चरणसिंग यांच्या निधनानंतर देशाच्या राजकारणातील रिक्त जागा भरून काढण्याचे काम जर कोणा नेत्याने केले असेल तर ते मुलायमसिंह यांनीच केले असेल यात शंका नाही. ज्याला चौधरी चरणसिंगचा नेपोलियन म्हटले जात असे. राज्याच्या राजकारणात मुलायमसिंह यादव यांना त्यांचे चाहते आणि अनुयायी चौधरी साहेबांच्या नावाने हाक मारतात. त्यांनी राजकारणातील त्यांचे जिवलग मित्र आणि लोकदलाच्या राजकारणात अनेक दशके अव्वल भूमिका बजावणारे राजेंद्र सिंग यांना मागे सोडले आणि आजपर्यंत हे स्थान कोणीही मिळवू शकलेले नाही.

राज्यातील लोकदलाच्या इतिहासात मुलायमसिंग हे असे अध्यक्ष होते, ज्यांच्या कार्यक्षमतेचे, राजकीय कार्यकुशलतेचे आणि लोक संग्रहाचे सर्वत्र कौतुक होत आहे. तसं पाहिलं, तर राम बच्चन यादव, राम नरेश कुशवाह यांसारखे नेतेही राज्यात लोकदलाचे अध्यक्ष होते, पण मुलायम सिंह यांनी सार्वजनिक समस्यांसाठी केलेल्या संघर्षाचाच तो परिणाम होता डाकू निर्मूलनाच्या नावाखाली मागासवर्गीयांवर होणाऱ्या अत्याचाराविरोधात त्यांनी केलेल्या राज्यव्यापी आंदोलनामुळे ते राज्यातील मागासवर्गीयांचे सर्वात लोकप्रिय नेते बनले. समाजवादी नेते मधु लिमये, जॉर्ज फर्नांडीज, शरद यादव, राम नरेश यादव आदींचा या आंदोलनात महत्त्वाचा वाटा होता आणि या आंदोलनाला माजी पंतप्रधान चौधरी चरणसिंग यांचाही आशीर्वाद होता, हेही खरे. राज्यातील मंत्री, विरोधी पक्षनेते, मुख्यमंत्री, खासदार, संरक्षण मंत्री अशा पदांवर ते पोहोचण्याचे महत्त्वाचे कारण हेच होते.

देशाच्या राजकारणात एक काळ असा होता की त्यांना पंतप्रधान होण्याची संधी होती. पण त्यांना पंतप्रधान होऊ न देण्यात त्यांच्या जातीतील बांधवांचा आणि अन्य नेत्यांचाही महत्त्वाचा वाटा होता. यामध्ये भारतीय कम्युनिस्ट पक्षाचे सरचिटणीस हरकिशन सिंग सुरजित यांचीही भूमिका महत्त्वाची होती. यातील महत्त्वाचे कारण होते त्या जातीबंधू नेत्यांची महत्त्वाकांक्षा. त्या नेत्यांची ती महत्त्वाकांक्षा कधीच पूर्ण झाली नाही आणि राजकारणाच्या दाट अंधारात ते हरवून गेले, ही वस्तुस्थिती आहे. त्या नेत्यांचे पंतप्रधान होण्याचे स्वप्न स्वप्नच राहिले. राज्याच्या आणि देशाच्या राजकारणात मुलायमसिंह यादव यांचे योगदान नाकारता येणार नाही. त्यांनी राज्याच्या सामाजिक उन्नतीसाठी आणि विकासासाठी केलेले कार्य सदैव स्मरणात राहील.

राज्यातील अल्पसंख्याकांच्या हिताचे ते खंबीर समर्थक असल्याने त्यांच्यावर मुल्ला मुलायमसिंग असल्याचा आरोपही केला जात होता, परंतु ते यापासून कधीच विचलित झाले नाहीत आणि शेवटच्या क्षणापर्यंत आपल्या मार्गावर ठाम राहिले. किंबहुना, कार्तिक स्नानाच्या सणावर अयोध्येत जालियनवाला बागसारखी घटना घडल्याचा त्यांच्यावर आरोप होता, ज्यात नि:शस्त्र रामभक्तांना घेरले गेले आणि त्यांच्यावर तासनतास गोळीबार केला गेला. त्या गोळीबारात मोठ्या संख्येने कारसेवक मारले गेले आणि उमा भारती, ठाकरे, नृत्य गोपाल दास यांच्या नेतृत्वाखाली हजारो रामभक्त जखमी झाल्याचा आरोपही करण्यात आला. तर त्यांच्या या मुस्लिम प्रेमामुळे निवडणुकीत मतदारांच्या रोषाचेही लक्ष्य बनले होते. कुटुंबवादाचे पालनपोषण करणारे आणि तालमीचे पुरस्कर्ते, हेराफेरी आणि संधीसाधू असल्याचा किंवा सुप्रिमो असल्याचा आरोपही त्यांच्यावर झाला, पण त्यांनी ते कधीच नाकारले नाही. तसे, काँग्रेसच्या राजवटीत भाजप आणि मुलायमसिंहांसह इतर सर्व विरोधी पक्ष काँग्रेसवर असे आरोप करून थकले नाहीत.
मात्र, उत्तर प्रदेश राज्याच्या राजकारणावर, सत्तेवर आणि पाठीवर दीर्घकाळ पक्की पकड असलेला नेता म्हणून त्यांच्या नावाची नोंद होणार आहे. हे कटू सत्य आहे. त्यांच्या जाण्यानंतर आता यादवांचा वारसदार कोण होणार हा महत्त्वाचा प्रश्न आहे. त्यांचा मुलगा अखिलेश यादव जो आता समाजवादी पक्षाचा अध्यक्ष आहे किंवा मुलायमसिंहांच्या आयुष्यात खांद्याला खांदा लावून चालणारे त्यांचे बंधू शिवपाल सिंह यादव ज्यांना आता बाहेरचा रस्ता दाखवण्यात आला आहे. हा विचार करण्यासारखा प्रश्न आहे.
मुलायम सिंह यांचे वैयक्तिक आयुष्य राजकारणाइतकेच धक्कादायक होते. 1957 मध्ये मुलायम सिंह यादव यांचा विवाह मालती देवी यांच्याशी झाला होता. मुलायम यांनी 2003 मध्ये साधना गुप्ता यांच्याशी लग्न केले तेव्हा त्यांचा मुलगा अखिलेश यादव याने त्यांच्या पहिल्या पत्नीशी केवळ लग्नच केले नव्हते तर त्यांना एक मूलही होते. मुलायम सिंह यादव यांनी साधना गुप्तासोबतचे दुसरे लग्न बरेच दिवस लपवून ठेवले होते आणि लग्नाला फक्त जवळचे लोकच हजर होते. तसे, मुलायम सिंह हात न वापरता चारही कोपऱ्यात पैलवानाला मारायचे हे फार कमी लोकांना माहीत असेल. जरी नंतर त्यांनी कुस्ती पूर्णपणे सोडून दिली, परंतु आयुष्याच्या शेवटच्या काळापर्यंत ते त्यांच्या सैफई गावात कुस्ती दंगलीचे आयोजन करीत राहिले

विकास परसराम मेश्राम
vikasmeshram04@gmail.com