जागतिक भूक निर्देशांकात भारताची स्थिती ‘अत्यंत गंभीर’, 121 देशांपैकी 107 व्या क्रमांकावर
जागतिक भूक निर्देशांकात भारताची स्थिती ‘अत्यंत गंभीर’, 121 देशांपैकी 107 व्या क्रमांकावर
जागतिक स्तरावर विश्वगुरु बनण्याची आकांक्षा बाळगणारा आपला देश सध्या अशा प्रकारे उपासमारीने त्रस्त आहे की 2022 च्या जागतिक भूक निर्देशांक म्हणजे ग्लोबल हंगर इंडेक्समध्येही आपली स्थिती शेजारील देश पाकिस्तान, श्रीलंका, नेपाळ आणि बांगलादेशपेक्षा वाईट आहे. 121 देशांच्या रँकिंगबाबत जारी करण्यात आलेल्या या अहवालात भारत 107 व्या स्थानावर आहे, तर शेजारी देश पाकिस्तान 99 व्या स्थानावर आहे. या यादीत दक्षिण आशियातील सर्वोत्तम स्थान असलेला देश श्रीलंका आहे. आर्थिक अडचणींचा सामना करत असलेल्या श्रीलंकेला या निर्देशांकात 64 वे स्थान मिळाले आहे. त्याच वेळी, एक शेजारी देश, अफगाणिस्तान वगळता, सर्वांची स्थिती भूक निर्देशांकात भारतापेक्षा चांगली आहे. या यादीत अफगाणिस्तान 109 व्या क्रमांकावर आहे. भारताचा शेजारी देश नेपाळ 81 व्या तर बांगलादेश 84 व्या स्थानावर आहे. म्हणजेच हे सर्व देश आपल्या देशातील लोकांची भूक मिटवण्यात भारतापेक्षा सरस ठरले आहेत.
जागतिक भूक निर्देशांक अहवाल 2021 मध्ये भारत 116 देशांपैकी 101 व्या क्रमांकावर होता. भारताला अशा 31 देशांच्या यादीत स्थान देण्यात आले होते जेथे भूकबळीची समस्या गंभीर मानली जात होती. ग्लोबल हंगर इंडेक्समध्ये पाकिस्तान, नेपाळ, बांगलादेश आणि म्यानमार हे देशही भारतापेक्षा पुढे होते. भारत सरकारने या निर्देशांकाच्या विश्वासार्हतेवर प्रश्नचिन्ह उपस्थित करत अहवालावर आक्षेप घेतला होता.
ग्लोबल हंगर इंडेक्स हे जागतिक, प्रादेशिक आणि राष्ट्रीय स्तरावर भूक मोजण्याचे आणि मागोवा घेण्याचे एक व्यापक माध्यम आहे. ग्लोबल हंगर इंडेक्स निकष सामान्यत: चार निर्देशकांच्या मूल्यांवर मोजले जाते. लोकसंख्या किती कुपोषणाने ग्रस्त आहे हे पहिले मोजमाप आहे. म्हणजेच, एकूण लोकसंख्येतील किती लोक आवश्यक कॅलरीजपेक्षा कमी कॅलरी असलेले जीवन जगत आहेत. दुसरा निकष मुलांच्या बालकांच्या आरोग्य संबधी स्थीती . याचा अर्थ ५ वर्षांखालील मुलांमध्ये अशी किती मुले आहेत ज्यांचे वजन त्यांच्या उंचीनुसार कमी आहे. तिसरा निकष मुलांच्या स्टंटिंगशी संबंधित आहे. याचा अर्थ ५ वर्षांखालील मुलांमध्ये अशी किती मुले आहेत ज्यांची उंची त्यांच्या वजनानुसार नाही. शेवटचा निकष बालमृत्यूशी संबंधित आहे. म्हणजे ५ वर्षांखालील किती मुलं ५ वर्षे पूर्ण होण्याआधीच मरत आहेत.
सोप्या भाषेत सांगायचे तर कुपोषण, गंभीर अर्भक कुपोषण, खुंटलेली वाढ आणि बालमृत्यू हे ग्लोबल हंगर इंडेक्स मोजण्याचे घटक असुन या मध्ये एकूण 100 गुण आहेत, ज्याच्या आधारे देशाच्या भुकेच्या तीव्रतेची स्थिती दर्शविली जाते. म्हणजेच एखाद्या देशाचा स्कोअर शून्य असेल तर तो चांगल्या स्थितीत आहे आणि जर एखाद्याचा स्कोअर 100 असेल तर तो अत्यंत वाईट स्थितीत आहे. भारताचा स्कोअर 29.1 आहे जो अत्यंत गंभीर प्रकारात मोडतो.
भारतातील बालकांमधील कुपोषणाची स्थिती गंभीर आहे. ज्या चार निकषामध्ये मोजले जाते त्यापैकी एक, मुलांमध्ये तीव्र कुपोषणाची स्थिती देखील आहे, जी भारतात 2014 च्या 15.1 टक्क्यांच्या तुलनेत यावेळी 19.3 टक्के असल्याचे आढळून आले आहे. याचाच अर्थ भारत या प्रमाणात मागासलेला आहे. दुसरीकडे, जर आपण एकूण कुपोषणाच्या प्रमाणाबद्दल बोललो, तर त्यातही लक्षणीय वाढ झाली आहे. हे प्रमाण देशाची एकूण लोकसंख्या किती अन्नटंचाईला तोंड देत आहे हे दर्शवते.
निर्देशांकानुसार, भारतात 2018 ते 2020 दरम्यान तो 14.6 टक्के होता, तो 2019 ते 2021 मध्ये 16.3 टक्के झाला आहे. त्यानुसार जगात कुपोषणाचा सामना करणाऱ्या एकूण 828 दशलक्ष लोकांपैकी 224 दशलक्ष लोक एकट्या भारतात आहेत. मात्र, या निर्देशांकात भारतासाठीही एक आनंदाची बातमी आहे. या निर्देशांकाच्या दोन बाबींमध्ये भारताची निश्चितच सुधारणा झाली आहे.
इतर मापदंडांमध्ये, 2014 मधील 38.7% च्या तुलनेत बाल विकासातील स्टंटिंगच्या बाबतीत 2022 मध्ये भारताचा क्रमांक 35.5% होता. त्याच वेळी, बालमृत्यू दर 4.6% वरून 3.3% वर आला आहे.2014 मध्ये हा स्कोअर 28.2 होता, तो 2022 मध्ये वाढून 29.1 झाला आहे.
या अहवालात भारतासह एकूण 44 देशांचा समावेश आहे ज्यांची परिस्थिती अत्यंत धोकादायक पातळीवर आहे. याशिवाय एकूण १७ टॉप देश आहेत ज्यांचे गुण ५ पेक्षा कमी आहेत. या देशांमध्ये चीन, तुर्की, कुवेत, बेलारूस, उरुग्वे आणि चिली या देशांचा समावेश आहे. दुसरीकडे, मुस्लिमबहुल देशांच्या स्थितीबद्दल बोलायचे झाल्यास, UAE 18व्या, उझबेकिस्तान 21व्या, कझाकिस्तान 24व्या, ट्युनिशिया 26व्या, इराण 29व्या, सौदी अरेबिया 30व्या क्रमांकावर आहे.
2022 मध्ये जागतिक भूक निर्देशांकात भारत 107 व्या क्रमांकावर आहे. दक्षिण आशियाई देशांमध्ये फक्त अफगाणिस्तान आपल्या खाली आहे. 2015 मध्ये भारताचा क्रमांक 93 होता. बाल कुपोषणाच्या प्रमाणात भारताची स्थिती खालावली आहे 19.3%, जी जगातील सर्वोच्च आहे.
विशेष म्हणजे मोदी सरकारच्या कार्यकाळात जागतिक भूक निर्देशांकात भारताची स्थिती सातत्याने खालावत चालली आहे. 2014 मध्ये मोदी सरकार सत्तेवर आले तेव्हा देश केवळ 55 व्या क्रमांकावर होता. पण आता ते 5 ट्रिलियन अर्थव्यवस्थेच्या स्वप्नासमोर दरवर्षी लोळत आहे. तसे पाहता भारत ब्रिटनला मागे टाकत सकल देशांतर्गत उत्पादनाच्या (जीडीपी) बाबतीत जगातील पाचवी सर्वात मोठी अर्थव्यवस्था बनली आहे. अलीकडेच , आंतरराष्ट्रीय नाणेनिधी च्या ताज्या अहवालात, 2022 मध्ये भारताच्या अर्थव्यवस्थेचा विकास दर 6.8 टक्के राहील, असा अंदाज वर्तवण्यात आला असुन यापूर्वी हा अंदाज 7.4 टक्के होता. आंतरराष्ट्रीय नाणेनिधी ने असेही म्हटले आहे की 2023 मध्ये विकास दर आणखी घसरण्याची शक्यता आहे आणि तो 6.1% राहण्याचा अंदाज आहे. मात्र, भारताची अर्थव्यवस्था जगातील सर्व प्रमुख अर्थव्यवस्थांमध्ये सर्वात मोठी असल्याचेही अहवालात म्हटले आहे तथापि, अहवालात असेही म्हटले आहे की, भारताची अर्थव्यवस्था जगातील सर्व प्रमुख अर्थव्यवस्थांमध्ये सर्वात वेगाने वाढेल.
अशा स्थितीत पुन्हा एकदा मोदी सरकार हा अहवाल फेटाळण्याची शक्यता आहे. 5 ट्रिलियन अर्थव्यवस्थेने मजल मारली अशा दावा सरकार करीत आहे पण काही काळापासून सरकार आपले अपयश उघड करणारे असे प्रत्येक मूल्यांकन नाकारत आहे. देशाची प्रतिमा खराब करण्यासाठी रचलेले आंतरराष्ट्रीय षड्यंत्र म्हणून हे सादर केले जात आहे. मतभेदांबद्दल असहिष्णुतेचा रोग इतका वाढला आहे की सरकारला निःपक्षपाती आंतरराष्ट्रीय संस्था आणि एजन्सींवरही संशय येऊ लागला आहे.
तथापि, हे खरे आहे की कोणताही निर्देशांक 100% अचूक नाही. कितीही शास्त्रोक्त पद्धतींचा अवलंब केला तरी त्रुटी राहण्यास नेहमीच जागा असते. परंतु हे संपूर्ण परिस्थितीचे इतके स्पष्ट चित्र देते की आपण आपली भविष्यातील धोरणे आणि कार्यक्रम सुधारू शकतो. अशा परिस्थितीत सरकारने या क्रमवारींवर प्रभाव टाकण्याचा प्रयत्न करण्याऐवजी आपल्या कार्यपद्धतीत सुधारणा केली पाहिजे, जेणेकरून सर्वसामान्यांचे जीवन चांगले होईल.
विकास परसराम मेश्राम
vikasmeshram04@gmail.com
