व्यक्तीकेन्द्रीत निवडणूका लोकशाहीसाठी घातक ..

व्यक्तीकेन्द्रीत निवडणूका लोकशाहीसाठी घातक ..

सर्व सामान्य लोकांना जनतेला पंतप्रधानांना कामासाठी वेळ केव्हा वेळ मिळतो असा प्रश्न निर्माण होणे स्वाभाविक आहे कारण पंतप्रधानांना कार्यालयात बसून फायलींचा निपटारा करावा लागतो, त्यासाठी वेळ लागतो, मात्र गेल्या वर्षभरापासून ते सतत निवडणूक प्रचारात व्यस्त आहेत. हिमाचल प्रदेशात यापूर्वीच मतदान झाले आहे, आता गुजरातमध्ये मतदान होणार आहे. पुढील वर्षी राजस्थान, छत्तीसगड, कर्नाटक आदी राज्यांतही निवडणुका होणार आहेत. आणि ज्या प्रकारे निवडणूक प्रचारात सर्वोच्च नेतृत्वाची उपस्थिती ही भारतीय जनता पक्षाची आवश्यक गरज बनत चालली आहे, त्यावरून प्रश्न पडणे स्वाभाविक आहे की, पंतप्रधान आणखी किती दिवस राज्यांमध्ये लढत राहणार?

महागाई, बेरोजगारी यासारख्या राष्ट्रीय पातळीवरील समस्या असतानाही आपले राजकारणी अनेकदा कमी प्राधान्याने भावनिक मुद्दे उपस्थित करून मतदारांना आकर्षित करण्यात यशस्वी झाले आहेत, यात शंका नाही. राज्यांच्या निवडणुकांमध्ये पंतप्रधान इतके व्यस्त असणे हे खुप सामान्य असुन गेल्या काही दशकांपासून त्यांनी पक्षाच्या स्टार प्रचारकाची भूमिका बजावली आहे आणि त्यांच्याशिवाय सत्ताधारी पक्षाची निवडणूक पार पाडणे कठीण होत आहे. पूर्वीच्या सरकारांच्या पंतप्रधानांची स्थिती यापेक्षा फार वेगळी होती असे नाही – विशेषत: जवाहरलाल नेहरू आणि इंदिरा गांधी हेही त्यांच्या पक्षासाठी निवडणूक विजयाचा मंत्र राहिले. कोणत्याही विशिष्ट व्यक्तीवर कोणत्याही राजकीय पक्षाचे असे अवलंबित्व चांगले मानले जाऊ नये. मात्र काँग्रेसच्या काळातही हीच परिस्थिती होती आणि आजही सत्ताधारी पक्ष अशाच परावलंबित्वाचा बळी ठरत आहेत. जेव्हा एखादी विशिष्ट व्यक्ती देखील आपल्या पक्षाचा तारणहार आहे असे मानू लागते तेव्हा परिस्थिती अधिकच बिकट होते. अलीकडेच हिमाचल प्रदेशातील निवडणूक प्रचारादरम्यान पंतप्रधानांनी स्वतःवर लक्ष केंद्रित करणे आवश्यक वाटले. एका निवडणूक सभेत ते म्हणाले की, मतदार जेव्हा मतदानाला जातात तेव्हा त्यांनी स्थानिक उमेदवाराऐवजी ‘माझ्याबद्दल’ विचार करावा. असे समजून मत द्यावे की ते मलाच मत देत आहेत. पंतप्रधान हे देशाचे लोकप्रिय नेते आहेत यात शंका नाही. गेल्या आठ-दहा वर्षात जोरदार प्रचार करून मतदार आपल्या नावावर मतदान करतो हे त्यांनी आधीच सांगितले आहे. कदाचित हे लक्षात घेऊन त्यांनी हिमाचलच्या मतदारांना सांगणे आवश्यक वाटले की, त्यांनी मतदान पंतप्रधानांना दिले जात आहे, कोणत्याही एका व्यक्ती किंवा पक्षाला नाही, हे समजून घेऊन मतदान करावे. हिमाचल प्रदेशच्या त्या निवडणूक सभेत पंतप्रधानांनी हिमाचल प्रदेशातील लोकांमध्ये राहण्याचा बहुमान असल्याचेही सांगितले होते. त्यांना त्या काळात हिमाचल प्रदेशातील जनतेचे ऋण फेडायचे आहे.

राजकारणी अनेकदा असे संबंध निर्माण करण्याबद्दल आणि कर्जाची परतफेड करण्याबद्दल बोलतात, परंतु लोकशाही परंपरांची मागणी आहे की आपल्या राजकारणात जो सतत व्यक्तीकेंद्रित झाले आहे, तो कमी केला पाहिजे. याच प्रवृत्तीमुळे काँग्रेस पक्ष एकेकाळी एका कुटुंबावर अवलंबून होता. त्याचे परिणाम आजही काँग्रेसला भोगावे लागत आहेत. कधी इंदिरा गांधी, कधी सोनिया गांधी तर कधी राहुल गांधी यांचा पाठिंबा ही काँग्रेससारख्या पक्षाची मजबुरी ठरते, मग ती पक्षासाठीच नव्हे, तर लोकशाही परंपरांसाठीही धोक्याची घंटा असते.

आज भाजप भलेही ‘सबका साथ, सबका विकास ‘च्या गप्पा मारत असला, तरी पक्षांतर्गतच परिस्थिती अशी बनत चालली आहे की, ‘सगळे’ या शब्दाचा अर्थ काही नावांपुरता कमी होत चालला आहे. प्रत्येक निवडणुकीत देशाच्या पंतप्रधान आणि गृहमंत्र्यांना प्रचार करावा लागतो, याचा विचार देशातील सर्वात मोठ्या पक्षाला करावा लागेल. मतदान करताना मतदाराने आपल्याला मतदान केले आहे असे गृहीत धरून मतदान करावे, असे पंतप्रधान सांगतात, तेव्हा विशिष्ट नेत्याच्या नावानेच निवडणूक जिंकता येते, असे त्यांना वाटते का, असा प्रश्न उपस्थित होणे गैर नाही?

पंतप्रधानांच्या नावाने मते मागणे चुकीचे नाही, विशिष्ट पक्षापेक्षा नेता महत्त्वाचा आहे, अशी भावना विश्वास निर्माण करणे चुकीचे आहे. पंतप्रधानांच्या कामावर मतं पडलीच पाहिजेत, पण त्यांचे नाव ही पक्षाची सक्ती होता कामा नये.

देशाचे पहिले पंतप्रधान पंडित जवाहरलाल नेहरू यांनी अशा धोक्याबाबत देशातील जनतेला सावध केले होते. त्यांनी ‘चाणक्य’ या टोपणनावाने एक लेख लिहिला होता, ज्यामध्ये त्यांनी म्हटले होते की, तत्कालीन काँग्रेस अध्यक्ष (नेहरू) यांच्याकडे हुकूमशहा बनण्याची सर्व पात्रता होती. त्यांच्यावर आंधळा विश्वास ठेवून देशातील जनताच हुकूमशाहीचा मार्ग सुकर करेल. नेहरूंनी हे स्वातंत्र्य मिळण्याच्या दहा वर्षांपूर्वी सांगितले होते. मला स्वातंत्र्य मिळून पाच-सात वर्षे झाली तरी एक गोष्ट आठवते. दुसऱ्या सार्वत्रिक निवडणुकीच्या प्रचारादरम्यान नेहरू बिकानेरला आले होते. तेथील एका निवडणूक सभेत भाषण करताना ते म्हणाले होते की, काँग्रेसच्या उमेदवाराचे नाव मला आठवत नाही, पण काँग्रेसच्या तत्त्वांना आणि धोरणांना पाठिंबा देत मतदारांनी काँग्रेस पक्षाच्या नावावर मतदान करावे, अशी त्यांची इच्छा आहे. . मतदारांनी मतदान करताना त्यांची आठवण ठेवावी, असे नेहरू म्हणाले नाहीत, मतदारांनी काँग्रेस पक्षाची आठवण ठेवावी, असे ते म्हणाले.

ही लोकशाही परंपरांची मागणी आहे. आजही त्याच परंपरांचे स्मरण करून त्यांना दृढ करण्याची गरज आहे. व्यक्ती महत्वाची आहे, पण कल्पनेइतकी महत्वाची नाही. दुर्दैवाने हा वैचारिक घटक आपल्या राजकारणातून लोप पावत चालला आहे. हे देखील दुर्दैव आहे की अनेकदा एखादी व्यक्ती विचारापेक्षा स्वतःला महत्त्वाची समजू लागते. ही परिस्थिती बदलली पाहिजे. आश्‍वासने आणि ‘रेवडी’च्या जोरावर निवडणुका जिंकता येतात, पण त्यासाठी नेता आणि नागरिक दोघांनीही गरज असते.

विकास परसराम मेश्राम
मु+पो,झरपडा
ता अर्जुनी मोरगाव
जिल्हा गोदिया
मोबाईल ७८७५५९२८००