विकासाच्या विसंगतीचे भेसूर चित्र
अलीकडे एका आंतरराष्ट्रीय वित्तीय संस्थेने जाहीर केले होते की भारत लवकरच जगातील सर्वात मोठी आर्थिक महासत्ता बनणार आहे. केंद्र सरकारच्या समर्थक , चाहत्यांनी या घोषणेचे स्वागत केले. त्यानंतर आणखी एका आंतरराष्ट्रीय संस्थेने भारतातील सोळा टक्के लोकसंख्या गरीब म्हणून घोषित केली. आणि असेच आणखी एक अहवाल आले, ज्यामध्ये भूक निर्देशांकाच्या बाबतीत भारताचा क्रमांक १२१ देशांपैकी १०७ वर आहे.भारत आर्थिक महासत्ता बनण्याच्या घोषणेचे ज्यांनी स्वागत केले त्यांच्यासाठी हे फारसे पटले नाही. मग महासत्तेच्या समर्थकांना असे वाटले कि काही तथाकथित जागतिक संस्थांना आपल्या भारताची बदनामी करायची आहे, असे आरोप अहवाल तयार करणाऱ्या संस्था वर करण्यात आले. एखाद्या आंतरराष्ट्रीय संस्थेचे आकलन चुकीचे असण्याची शक्यता आहे, एखाद्या संस्थेला आपल्या देशाची बदनामी करायची आहे, असे आरोप केले गेले पण यावर गोल मोटोल अशी चर्चा व्हायला नको. भारत आर्थिक महासत्ता बनण्याविषयी बोलणारी संघटना आणि भारतातील लोकांच्या भुकेची आकडेवारी देणारी संघटना, या दोन्ही संघटना जगातील सर्वात विश्वासार्ह संस्था मानल्या जातात. अशा अहवाल तयार करणाऱ्यांच्या हेतूवर शंका घेण्याऐवजी या अहवालामधून काहीतरी शिकले पाहिजे. याचा अर्थ असा आहे की हे आकडे आपल्याला सावध करतात आणि आपली परिस्थिती सुधारण्यासाठी प्रेरणा देतात.
स्वातंत्र्याचा अमृतोत्सव साजरा करतांना आपल्या देशात गरिबांची,आत्महत्या करणार्या शेतकऱ्याची संख्या लक्षणीय आहे, आणि आपण अमृतोत्सव साजरा करावा हे कुठल्याही संवेदनशील व्यक्तीला पटत नाही; गरिबी म्हणजे ज्यांना दोन वेळची भाकरी मिळत नाही. ही गोष्ट आपल्याला आवडत नाही हे चांगले आहे, आपल्याला त्रास होतो, हे व्हायला हवे. पण असे सांगणाऱ्या संस्थाच्या ,व्यक्तीच्या हेतूवर शंका घेण्याऐवजी ही परिस्थिती का अशी आहे आणि ही परिस्थिती कशी बदलता येईल याचा विचार करायला हवा हे तेव्हाच शक्य आहे जेव्हा आपण प्रथम वास्तव स्वीकारतो.
वस्तुस्थिती अशी आहे की देशातील ऐंशी कोटी जनता अजूनही उपाशी आहे आणि आपल्या सरकारने त्यांना मोफत धान्य द्यावे लागत आहे . गेल्या तीन वर्षांपासून हे भारतीय सरकारी मदतीवर अवलंबून जीवन जगत आहेत. ऐंशी कोटी भारतीयांना मोफत अन्नधान्य उपलब्ध करून देणे हे आपले सरकार आपले यश मानते. ही उपलब्धी नाही, तर मजबुरी आहे आणि लाजिरवाणी परिस्थिती आहे. देशाची एवढी मोठी लोकसंख्या स्वत:च्या कमाईतून आवश्यक असलेले अन्नधान्य गरजा पूर्ण करण्याच्या स्थितीत नाही, याची आपल्याला लाज वाटायला हवी. वस्तुस्थिती अशी आहे की दरडोई उत्पन्न, बेरोजगारी, अन्नाची उपलब्धता, निवारा, आरोग्य , स्वच्छता इत्यादी बाबींवर नजर टाकली तर देशातील जवळपास एक चतुर्थांश लोकसंख्या आज गरिबीचे जीवन जगत आहे. नुकताच देशाचा वार्षिक अर्थसंकल्प सादर करण्यात आला. एका सुप्रसिद्ध अर्थतज्ज्ञाच्या मते, अर्थमंत्र्यांनी आपल्या अर्थसंकल्पीय भाषणात ‘गरीब’ हा शब्द फक्त दोनदा वापरला आहे! ही परिस्थिती आपल्याला त्या शहामृगाची आठवण करून देत की , जो आपले डोके वाळूत गाडतो आणि मला धोका नाही असा विश्वास ठेवतो?
देशातील गरीब अधिक गरीब आणि श्रीमंत अधिक श्रीमंत होत असल्याची परिस्थिती आहे. आज देशाच्या एकूण संपत्तीपैकी साठ टक्के संपत्ती पाच टक्के लोकांकडे आहे. देशाच्या एकूण संपत्तीपैकी तीन टक्के लोकसंख्येच्या मालकीची तळातील पन्नास टक्के लोकसंख्या आहे. आर्थिक विषमतेची ही दरी आपल्या सर्व विकासाच्या दाव्यांना फोल ठरवीत आहे. गेल्या ७५ वर्षात विकास झाला आहे, यात शंका नाही, पण या विकासाचा वेगही मंदावला आहे आणि हा विकासही अत्यंत अपुरा आहे.
आज आपल्या देशात ४३ कोटी कामगार आहेत, त्यापैकी निम्म्याहून कमी लोकांकडे रोजगार आहे. आरोग्याचा विचार करता, देशातील निम्म्याहून अधिक महिला अशक्त आहेत. सहा महिने ते २३ महिने वयोगटातील केवळ अकरा टक्के मुलांनाच पूर्ण आहार मिळत आहे. देशातील जवळपास एक तृतीयांश मुलांचे वजन कमी आहे. प्रत्येक घरात नळ पोहोचले, शौचालये बांधली, प्रत्येक गावात शाळा बांधल्या, प्राथमिक ते उच्च स्तरापर्यंत शिक्षणाची व्यवस्था केली, असा दावा सरकार करत आहे पण वास्तव काय आहे? हे पाहणे गरजेचे आहे
आज देशातील शाळांची स्थिती अशी आहे की १.२५ लाखांहून अधिक शाळांमध्ये पहिली ते पाचवीपर्यंत फक्त एकच शिक्षक मुलांना शिकवत आहे आणि आयआयटीसारख्या उच्च संस्थांची स्थिती अशी आहे की पुरेसे शिक्षक नाहीत – 8153 मंजूर जागांपैकी 3253 जागा रिक्त पदे आहेत, म्हणजेच पुरेसे शिक्षक नाहीत. नवीन आयआयटी आणि आयआयएम बनवण्याच्या घोषणा केल्या जात आहेत, परंतु वस्तुस्थिती अशी आहे की एम्सची भिंतही बांधली नाही!
डिसेंबर-2022 मध्ये देशातील बेरोजगारीचा दर आठ टक्के होता; शहरी भारतात 10.09 टक्के आणि ग्रामीण भारतात 8.3 टक्के. CMIE च्या मते, आज आपल्या भारतात ५.३ कोटी लोकांकडे रोजगार नाही. त्यापैकी 3.5 कोटी लोक सतत कामाच्या शोधात आहेत. 1.5 कोटींहून अधिक लोक आहेत ज्यांना काम करण्याची इच्छा आहे, परंतु ते सक्रियपणे काम शोधत नाहीत, याचा अर्थ ते काम सापडत नसल्यामुळे ते निराश झाले आहेत.
ही निराशा कोणत्याही एका क्षेत्रात नाही. परिस्थिती गंभीर आहे हे गांभीर्य समजून घेणे गरजेचे आहे. बेरोजगारीचा प्रश्न असो वा महागाईचा; आरोग्य असो वा शेतकरी आत्महत्या चा , याचे उत्तर परिस्थितीचे गांभीर्य समजून प्रामाणिक प्रयत्नांत आहे ,पल्लेदार वाक्ये फेकून मदत होणार नाही. आज आम्ही जगभरातील उद्योगांना भारतात येण्याचे आमंत्रण देत आहोत, उद्योगांच्या आगमनाच्या घोषणाही केल्या जात आहेत. ती चांगली गोष्ट आहे. पण गेल्या आठ वर्षात दरवर्षी सरासरी एक लाखाहून अधिक भारतीयांनी देश सोडला ही वस्तुस्थिती नाकारुन कसे चालेल , हे भारतीय नोकरी शोधणारे नाहीत, ते सुशिक्षित लोक आहेत ज्यांना स्वतःच्या देशापेक्षा परदेशावर जास्त प्रेम आहे. शेवटी या प्रश्नांची उत्तरे शोधणे गरजेचे आहे
विकास परसराम मेश्राम
vikasmeshram04@gmail.com
